Próbowaliście kiedyś znaleźć szczegółowe zasady, dotyczące trybu rozkazującego w polskim? Jeśli tak, to na pewno wiecie, że to nie tak łatwo je znaleźć. Zazwyczaj są to ogólne reguły, mnóstwo wyjątków i jeszcze więcej wątpliwości. Ale po co istnieje ta strona? Żeby rozwiązać ten problem!
Oto szczegółowy zbiór zasad, przykładów i ważniejszych wyjątków dotyczących trybu rozkazującego. W ich analizie pomógł mi Mateusz Demianiuk, założyciel bezpłatnego serwisu lekcja.online. Znajdziecie tam wiele materiałów gramatycznych i leksykalnych, przygotowanych przeze mnie i Mateusza.
Na początku chcę zwrócić waszą uwagę na fakt, że w trybie rozkazującym nie ma formy dla pierwszej osoby liczby pojedynczej. Oprócz tego, dla trzeciej osoby liczby pojedynczej i mnogiej my po prostu dodajemy słowo „niech” do form czasu teraźniejszego:
on pracuje – niech on pracuje!
on robi – niech on robi!
oni pracują – niech oni pracują!
oni robią – niech oni robią!
W gruncie rzeczy, jedyna forma, którą musicie zapamiętać – to forma drugiej osoby liczby pojedynczej. Potem do niej dodaje się końcówkę -my dla pierwszej osoby liczby mnogiej i -cie dla drugiej osoby liczby mnogiej.
A teraz spójrzmy, jak powstają formy drugiej osoby liczby pojedynczej.
1. Jednosylabowe czasowniki zmieniają końcówkę -ć na -j:
pić – pij
myć – myj
dać – daj
wyć – wyj
bić – bij
żyć – żyj
bić – bij
kryć – kryj
mieć – miej
kryć – kryj
Wyjątkami są najczęściej jednosylabowe czasowniki z końcówką -ać lub -ąć:
być – bądź
spać – śpij
stać – stój
wstać – wstań
bać się – bój się
lać – lej
brać – bierz
ciąć – tnij
kląć – klnij
wziąć – weź
piąć – pnij
Zwróćcie uwagę, że najważniejsza jest podstawowa, najkrótsza forma czasownika i jej forma trybu rozkazującego. Jeśli można do niej dodać przyrostek i w ten sposób stworzyć czasownik dwusylabowy, wówczas forma trybu rozkazującego będzie się składać z formy podstawowego czasownika, z dodaną przystawką. Inaczej mówiąc, taki czasownik będzie się zachowywać, jak jednosylabowy z przedrostkiem, a nie jak typowy dwusylabowy. Na przykład:
| bić – bij | zabić – zabij | odbić – odbij |
| dać – daj | oddać – oddaj | wydać – wydaj |
| myć – myj | umyć – umyj | odmyć – odmyj |
| brać – bierz | zabrać – zabierz | wybrać – wybierz |
2. Dłuższe czasowniki zakończone na -ać zmieniają końcówkę na -aj:
dawać – dawaj; wydawać – wydawaj; oddawać – oddaj
trzymać – trzymaj; wytrzymać – wytrzymaj; zatrzymać – zatrzymaj
słuchać – słuchaj; wysłuchać – wysłuchaj; dosłuchać – dosłuchaj
wstawać – wstawaj
ufać – ufaj
uważać – uważaj
oglądać – oglądaj
ubierać się – ubieraj się
wyjątki:
jechać – jedź; odjechać – odjedź; wyjechać – wyjedź
pisać – pisz; napisać – napisz; przepisać – przepisz
stać – stój
wkładać – włóż
płakać – płacz
pisać – pisz
klaskać – klaszcz
skakać – skacz
lizać – liż
wiązać – wiąż
zebrać – zbierz
ubrać się – ubierz się
4. Większość czasowników dwusylabowych zakończonych na -ić odrzuca końcówkę i czasami podlega nieznacznym alternacjom korzeniowym:
robić – rób; zrobić – zrób; przerobić – przerób
kroić – krój; pokroić – pokrój; przekroić – przekrój
mówić – mów; umówić – umów; zamówić – zamów
chodzić – chodź; wychodzić – wychodź; przechodzić – przechodź
kupić – kup; odkupić – odkup; wykupić – wykup
dzwonić – dzwoń; zadzwonić – zadzwoń; oddzwonić – oddzwoń
gonić – goń; dogonić – dogoń; wygonić – wygoń
nosić – noś; donosić – donoś; odnosić – odnoś
ranić – rań; zranić – zrań
budzić – budź
rozgościć się – rozgość się
pędzić – pędź
brudzić – brudź
5. czasowniki dwusylabowe i dłuższe zakończone na -eć tracą końcówkę:
wiedzieć – wiedz, powiedzieć – powiedz
siedzieć – siedź
leżeć – leż
lecieć – leć
patrzeć – patrz
krzyczeć – krzycz
wyjątki:
obejrzeć – obejrzyj
przterzeć – przetrzyj
kaszleć – kaszlnij
6. Czasowniki dwusylabowe i dłuższe z końcówką -yć i z korzeniem kończącym się na twarde -cz, -sz, -rz, -ż, tracą końcówkę -yć:
liczyć – licz
uczyć – ucz
leczyć – lecz
ważyć – waż zważyć – zważ
uderzyć – uderz
ćwiczyć – ćwiczyć
zauważyć – zauważ
walczyć – walcz
wręczyć – wręcz
zaskoczyć – zaskocz
ruszyć – rusz
suszyć – susz
stworzyć – stwórz
ułożyć – ułóż
7. czasowniki dwusylabowe i dłuższe z końcówką -ąć zmieniają ją na -ij:
chudnąć – chudnij
ciągnąć – ciągnij
krzyknąć – krzyknij
chrząknąć – chrząknij
przecisnąć – przeciśnij
rosnąć – rośnij
pragnąć – pragnij
wyjątki:
płynąć – płyń
stanąć – stań
8. czasowniki zakończone na -ść i -źć nie mają wspólnego paradygmatu zmiany formy, dlatego najlepiej wypisać i zapamiętać najważniejsze z nich:
iść – idź
wejść – wejdź
kłaść – kładź
jeść – jedz
nieść – nieś
wsiąść – wsiądź
usiąść – usiądź
gryźć – gryź
pleść – pleć
gnieść – gnieć
kraść – kradnij
znaleźć – znajdź
Proponuję teraz utrwalić wszystkie poznane zasady! Postanowiłam się z wami podzielić dwoma przepisami kulinarnymi na najbardziej tradycyjne dania mojego rodzinnego regionu, Śląska. Zastanówcie się, analizujcie zasady, uzupełniajcie luki, a po skończeniu ćwiczenia gotujcie i jedzcie! Smacznego! 🙂
ROLADA ŚLĄSKA
KLUSKI ŚLĄSKIE
